Vì sao người dùng liên tục bị làm phiền bởi tin nhắn, email lừa đảo?

Trong thời đại số, mọi thứ lan đi nhanh hơn bao giờ hết. Một video có thể thành trào lưu chỉ sau một đêm, và mã độc cũng lợi dụng chính tốc độ ấy để bùng phát. Tin tặc không chỉ khai thác lỗ hổng kỹ thuật, mà còn tận dụng “hiệu ứng mạng lưới” để phát tán mã độc.

Hiệu ứng mạng lưới là gì?​

Hiệu ứng mạng lưới, hay còn gọi là network effect, là hiện tượng khi một sản phẩm hoặc dịch vụ càng có nhiều người tham gia thì giá trị của nó càng được nhân lên.

Khái niệm này xuất hiện từ những năm 1970 trong lĩnh vực kinh tế và viễn thông. Nhà kinh tế học Jeffrey Rohlfs lần đầu mô tả hiện tượng “network externalities” – giá trị của dịch vụ phụ thuộc vào số người cùng sử dụng.

Đến thập niên 1980, Robert Metcalfe, đồng sáng lập Ethernet, đã phổ biến nó qua “Luật Metcalfe”, giá trị của một mạng lưới tỷ lệ với bình phương số lượng người tham gia. Đây chính là lý do vì sao điện thoại, fax hay Internet chỉ thực sự trở nên thiết yếu khi có đông đảo người dùng.

Trong kỷ nguyên kinh tế số, hiệu ứng mạng lưới hiện diện rõ nhất ở các nền tảng trực tuyến. Ví dụ, một mạng xã hội như Facebook hay TikTok ban đầu có thể ít hấp dẫn nếu chỉ có vài người dùng. Nhưng khi số lượng người tham gia tăng lên, giá trị của nền tảng cũng tăng theo. Càng đông người, nền tảng càng hữu ích và khó có thể thay thế. Chính vì vậy, hiệu ứng mạng lưới là “vũ khí” khiến người dùng tự nguyện ở lại, còn các xu hướng, thông tin hay trào lưu thì có thể lan truyền nhanh chóng.

Tuy nhiên, chính đặc điểm này trở thành lỗ hổng mà kẻ gian lợi dụng để tin nhắn giả mạo, đường link độc hại hay ứng dụng chứa mã độc có thể lan nhanh chóng, biến người dùng thành “con mồi” chỉ trong tích tắc.

Tin tặc lợi dụng hiệu ứng mạng lưới​

Hiệu ứng mạng lưới vốn được xem là động lực thúc đẩy sự phát triển của công nghệ số, nhưng trong tay tin tặc, nguyên lý này lại bị biến thành “vũ khí” để phát tán mã độc với tốc độ chóng mặt. Mỗi một người dùng vô tình trở thành mắt xích trong chuỗi lây lan, càng nhiều mắt xích thì mức độ nguy hiểm càng lớn.

Một trong những phương thức phổ biến nhất là email và tin nhắn lừa đảo (phishing). Nếu người dùng sơ ý nhấp vào liên kết, toàn bộ thông tin cá nhân bị chiếm đoạt, đồng thời chính tài khoản ấy lại trở thành “trạm phát sóng” mới. Các email, tin nhắn tiếp tục được tự động gửi đi cho cả danh bạ, khiến virus lan truyền theo đúng quy luật của hiệu ứng mạng lưới – từ một điểm nhỏ nhanh chóng biến thành vòng xoáy khổng lồ.

Bên cạnh đó, ứng dụng giả mạo cũng là công cụ lợi hại. Một phần mềm nếu chỉ được cài đặt trên vài thiết bị thì khó có sức ảnh hưởng. Nhưng khi hàng chục nghìn, thậm chí hàng triệu người tải xuống, mã độc bên trong lập tức được phát tán.

Không chỉ dừng ở không gian mạng, mã QR độc hại xuất hiện ngay cả trong đời sống thường ngày. Chúng thường được dán ở nơi công cộng như quán cà phê, bãi gửi xe, trạm xe buýt.

Chỉ cần một vài người tò mò quét thử, họ đã vô tình trở thành “điểm phát tán” mới, tiếp tục chia sẻ hoặc truyền tay đường dẫn độc hại. Vòng lặp này khiến mã độc lây lan không khác gì một trào lưu trên mạng xã hội – bắt đầu từ một nhóm nhỏ rồi nhanh chóng bùng phát trên diện rộng.

Làm sao để tự bảo vệ trên mạng?​

Điều nguy hiểm của mã độc không chỉ nằm ở tốc độ lây lan, mà còn ở sự tinh vi ngày càng cao. Nếu như trước đây tin nhắn giả mạo thường lộ rõ lỗi chính tả, nội dung thô sơ, thì nay chúng được ngụy trang khéo léo dưới dạng thông báo giao dịch, khuyến mãi hoặc cảnh báo bảo mật khẩn cấp.

Một đường dẫn thoạt nhìn tưởng hợp lệ, nhưng chỉ cần tinh ý sẽ nhận ra sự khác biệt rất nhỏ trong tên miền — có thể là một chữ cái bị thay thế hoặc một ký tự lạ được thêm vào. Ứng dụng giả mạo cũng vậy, chúng thường sao chép giao diện, logo, thậm chí dựng cả đánh giá ảo để tạo cảm giác tin cậy. Với những người ít khi kiểm tra kỹ nguồn gốc, việc bị đánh lừa là điều khó tránh.

Để phòng tránh, người dùng cần hình thành thói quen cảnh giác trong mọi thao tác trực tuyến.

- Không nhấp vào đường dẫn trong tin nhắn lạ, đặc biệt khi đi kèm lời kêu gọi khẩn cấp như “xác minh ngay” hay “nhận quà liền tay”.

- Với email từ ngân hàng hoặc tổ chức tài chính, hãy truy cập trực tiếp ứng dụng hoặc website chính thức, thay vì mở liên kết đính kèm

- Khi tải ứng dụng di động, chỉ nên chọn kho chính thức như App Store hay Google Play, đồng thời ưu tiên nhà phát triển uy tín, có lượng đánh giá thật sự đáng tin.

Thực tế, không thể loại bỏ hoàn toàn nguy cơ từ mã độc, vì chiêu trò lừa đảo luôn thay đổi liên tục. Điều quan trọng là mỗi người cần tự trang bị cho mình kiến thức và thói quen sử dụng Internet an toàn. Hiệu ứng mạng lưới vốn giúp thúc đẩy sự phát triển của đời sống số, nhưng chỉ khi người dùng biết cách nhận diện và tự bảo vệ, nó mới trở thành sức mạnh chung thay vì bị kẻ xấu lợi dụng.